Belagat

Peygamberler Allah’tan aldıkları emir ve yasakları insanlara iletmekle görevli elçilerdir. Tarih boyunca söz konusu peygamberlere iman edenler olduğu gibi etmeyenler de vardır. Nübüvveti reddeden düşünce kendini bazen bir akım şeklinde gösterirken bazen de kişi bazlı olarak ortaya çıkmıştır. Örneğin Hint kökenli olduğu bilinen “Berâhime” ile kökeni hakkında farklı rivayetler bulunan “Sümeniyye” akımı buna örnek verilebilir. Yine günümüzde “Deizm” adıyla ortaya çıkan düşünce akımının da bu amaca hizmet ettiği söylenebilir. Öte yandan Ebû Îsâ el-Verrâk (ö. 247/861), İbnü’r-Râvendî (ö. 301/913) ve Ebûbekir er-Râzî (313/925) gibi şahsiyetlerin nübüvvete ve Hz. Peygamber’in nübüvvetine itirazda bulunduğu bilinmektedir. İbnü’r-Râvendî başlarda bir Mu’tezile âlimi olmasına karşın sonraları bu düşünceden ayrılarak mülhidce fikirler ortaya koymuştur. O, nübüvvetin yanı sıra Hz. Peygamber’in nübüvvetini iptal etme yoluna gitmiştir. İbnü’r-Râvendî bunu yaparken bazen Hz. Peygamber’in mucizelerini öne çıkarmış, bazen de Kur’an-ı Kerim’in belâgatinde birtakım noksanlık ve çelişkilerin olduğunu iddia etmiştir. İbnü’r-Râvendî’ye göre Kur’an’da birçok çelişkili bilgi söz konusudur. Ona göre yapılan gereksiz tekrarlar, bazı yerlerde sözün gereksiz uzatılması ve Arapça kökenli olmayan kelimelerin bulunması, Kur’an’ın mucize bir kitap olmadığını ve evrensel olarak nitelenemeyeceğini göstermektedir. Mu’tezile âlimlerinden Kâdî Abdulcabbâr (ö. 415/1025), bu itirazları büyük bir itina ile ele alarak analiz etmiş ve cevaplamıştır. Kelâm kaynaklarında buna benzer tartışmaların sayısı oldukça fazladır. Örneğin İmam Mâtürîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’i ve Bâkillânî’nin Kitâbü’t-Temhîd’inde bu tarz polemikler söz konusudur. Bu çalışmada da Kâdî Abdulcabbâr’ın el-Muğnî’sinin XVI. cildinde geçen tartışma ele alınacaktır. Söz konusu tartışmada Kâdî Abdulcabbâr öncelikle İbnü’r-Râvendî’nin Kur’an’a yönelik itirazını belirtmiş, sonrasında da bu itirazı uygun şekilde bertaraf etmiştir. Burada dikkat çeken en önemli nokta, İbnü’r-Râvendî’nin söz konusu eleştirileri yaparken Arap dili özelliklerini, Kur’an’ın kendi içinde bir bütünlük arz ettiğini ve bir amacı olduğunu görmezden gelmesidir. O bu nedenle eleştirileri sunarken, ayetleri kendi bağlamlarından koparmış, öncesini ve sonrasını dikkate almamış, dolayısıyla mesajı doğru bir şekilde anlamamış veya anlamak işine gelmemiştir. Kâdî Abdulcabbâr ise eleştiri alan ayetleri, bağlamları ile ilişkilendirerek, gerçek manayı ortaya koymak suretiyle ikna edici tarzda cevaplar vermiştir.

Özet: Metinlerarasılık, birden çok metin arasındaki ilişkiyi saptamaya çalışan bir edebiyat kuramıdır. Bu kavram özünü, bir sanat eserinin kritiğinde başka sanat eserlerini ölçüt tutmak parametresinden alır. Eseri eserle ölçmek ve bir eserin başka bir eserden metinsel düzeyde yararlanarak oluşturulması, İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan belirlenimlerin değil, mitsel kaynaklardan beri süre gelen bir üretme biçimidir. Metinlerarasılık, her ne kadar son dönemde öne sürülen ve genellikle postmodernizm bağlamında ele alınan bir kuram ve eser inceleme yöntemi gibi görünse de klasik edebiyat metinleri ve retoriği incelendiğinde pek çok şâir ve yazarın yöntemsel olarak istifade ettiği bir kavram olarak görünürlük kazanmaktadır. Bu çalışmada klasik belâgat kitapları ve metinlerinden hareket edilerek metinlerarası bağlamda temel ilişki ve yöntemler ortaya konulmaya çalışılacaktır. Abstract: The concept called intertextuality is a literary theory trying to identify the relation between more than one texts. This concept stems from art works as a criterion at the criticism of a work of art. Comparing a work of art with another work and forming it by utilizing another work at textual level is not the result of conditions emerged after the Second World War. It is a way of production that has been ongoing since mythic sources. Although the intertextuality seems to be a theory and a method of reviewing a work of art that has been put forward in the recent period and to be usually dealt with in the context of postmodernism, when the classical literary texts and rhetoric are examined, it emerges as a concept that many poets and authors use as a method. In this study, basic relations and methods will be handled regarding intertextual context by acting from the rhetoric and texts of classical literature.

ÖZ Belagat ilmi klasik Türk edebiyatı araştırmaların en önemli inceleme alanlarındandır. Klasik Türk edebiyatı edebî ürünlerinde ve Osmanlıcanın ifade üslubunda zevk-i selimi belirleyen bir ölçüt olarak kendini göstermiştir. Eski Türk edebiyatı sahasında yapılan araştırmalarda belagatin kendisi veya bir bölümü, edebi metinlerdeki belagat sanatları, belagat sanatlarının sanatçının üslubundaki yeri, belagat sanatlarının sağladığı ifade zenginlikleri incelenmiştir. Belagati kuramsal açıdan ele alan ilk eserler ise Osmanlı döneminde kaleme alınmıştır. Arap ve Fars belagat kitapları esas alınarak kaleme alınan bu eserler, Tanzimat dönemine kadar klasik anlayışla devam etmiştir. Tanzimat'la beraber Batı'ya yönelme ivme kazanmış, Batı'ya yönelen sanatçılar, Arap ve Fars belagat kitapları yanında Fransızca retorik kitaplarını da örnek alarak eserler kaleme almışlardır. Çalışmada Tanzimat'tan sonra eski Türk edebiyatı alanında-veya bu alanı ilgilendiren-belagat çerçevesinde yapılmış olan çalışmalar tespit edilmeye çalışılmıştır. 2007 yılında Cumhuriyet sonrası belagat çalışmalarıyla ilgili iki literatür çalışması yapılmıştır. Çalışmamıza ise Tanzimat'tan itibaren günümüze kadar belagatle ilgili yapılan çalışmalar konu edilmiş olup daha önce yapılmış literatür taramalarından yararlanılmıştır. Belagat çerçevesinde yapılan çalışmalar kitap, makale ve tez olmak üzere üç grup halinde tasnif edilmiştir. Tanzimat sonrası belagatle ilgili yapılan çalışmaların gelişim çizgisi, odak noktası ve araştırmacıların belagate yaklaşımı yapılan çalışmalar üzerinden gösterilmeye çalışılmış, belagatle ilgili çalışmalarda gelinen nokta hakkında bir fikir verilmesi amaçlanmıştır. ABSTRACT The science of rhetoric is one of the most important research areas of classical Turkish literature research. It manifested itself as a criterion that determines pleasure in classical Turkish literature literary works and Ottoman expression style. In the researches conducted in the field of old Turkish literature, the rhetoric itself or part of the rhetoric, the rhetoric arts in the literary texts, the place of the rhetoric in the artist's style, the richness of expression provided by the rhetoric arts. The first works that dealt with the rhetoric from a theoretical perspective were written in the Ottoman period. These works, written on the basis of the Arab and Persian eloquence books, continued with a classical understanding until the Tanzimat period. With Tanzimat, the inclination towards the West has gained momentum, and the artists who have turned to the West have written works by taking the rhetoric books as well as Arabic and Persian rhetoric books. In the study, after the Tanzimat, the studies done in the framework of rhetoric in the field of old Turkish literature or closely related to this field were tried to be determined. In 2007, two literature studies were conducted on post-Republic eloquence studies.

Edebi sanatlar, klâsik Türk şiirinin gizemli ve cazibeli dünyasını muhafaza eden muhkem ve kadim kalesinin kapılarından birinin anahtarıdır. Bu anahtar sayesinde okur, şairin kurguladığı olağanüstü güzellikte bir ülkeye giriş yapar; birçok şairin ayak izlerini bıraktığı vadide yolunu aydınlatacak bir fener bulur. Eskiler, şiiri sihir ve mucize ile bir tutmuşlar, şairliği de velilik mertebelerinden biri kabul etmişlerdir. İşte bu duyarlılıkla yazılan şiirleri anlayabilmek, çok yönlü bir bakış açısı ve geniş bir ufuk gerektirir. Şiiri oluşturan parçalar, tek başlarına değerlendirildiklerinde ya da oluşan terkibin doğasındaki bütünlük bozulduğunda; geriye cümleler, kelimeler,edebi sanatlar, kafiye ve vezinden başka bir şey kalmaz. Bu sayılanların her biri şiirin bir parçası olabilir; ancak onların hiçbiri tek başına şiir değildir. Şiir, büyüsü de dâhil olmak üzere, kendisini meydana getiren her parça ile birlikte düşünüldüğünde anlam kazanır. Manalar, kendilerini zuhura getirecek kalıpları kendileri seçerler. Şair, sadece çabasıyla bu dönüşüme yardımcı olur. Bu aşamada kalıpların pek fazla önemi yoktur. Böylesine çileli bir uğraşın ilk adımı sayılabilecek elinizdeki eser; eski şiiri anlama yolunda bir merhale ve bir kılavuz niteliğindedir.

Öz
İlmî ve siyasi kimliğiyle on dokuzuncu yüzyıla damgasını vuran Ahmet Cevdet Paşa’nın kaleme aldığı Belagat-ı Osmaniyye; klasik belagat geleneğini devam ettiren, bunun yanında konuları çok sayıda Türkçe örnek eşliğinde ele alan önemli bir eserdir. Eser, yazıldığı devirde büyük yankı uyandırmış ve uzun süre devam edecek olan tartışmaların odağında yer almıştır. Başta belagat sahasında çalışanlar ile Türk Dili ve Edebiyatı bölümü öğrencileri ve akademisyenleri olmak üzere birçok kişi bu eserden hâlâ istifade etmektedir. Bu bakımdan gerek yazıldığı dönemde gerekse günümüzde belagat, edebiyat ve kültür tarihimiz açısından Belagat-ı Osmaniyye’nin büyük bir önemi haiz olduğu söylenmelidir. Bu yazıda “üniversite öğrencileri, akademisyenler, aydınlar ve araştırmacılar için anlaşılabilir temel kaynak” olma iddiasıyla hazırlanan ve Belagat-ı Osmaniyye’nin açıklamalı günümüz Türkçesine çevirisini içeren bir çalışmadaki yanlışlar ve özensizlikler tespit edilerek örneklendirilecektir. Çalışmadaki yanlışlar gösterilirken sadece eleştiri yapılmayıp bazı konuların açıklığa kavuşması, okuyucu için yazının daha faydalı olması ve bundan sonra yapılacak başka çalışmalarda benzer yanlışların tekrarlanmaması adına doğruya ve olması gerekene de işaret edilecektir. Doğru bir üslupla ve fayda amacı gözetilerek yapılan eleştiriler sonraki çalışmaların niteliğine olumlu katkılar sağlar. Yazımızın en temel amacı da budur.

Abstract
Belagat-ı Osmaniyye (The Rhetoric of Ottoman Language), written by Ahmed Cevdet Pasha, who left his mark on the nineteenth century with his scientific and political identity, is an important book that follows the classical rhetoric tradition and also explains the subjects with many Turkish examples. The book had great repercussions at the time it was written and was at the center of discussions taht would continue for a long time. Many people, especially those working in the field of rhetoric and students and academics of the Turkish Language and Literature department, still benefit from this book. In this respect, it should be said that Belagat-ı Osmaniyye has a great importance in terms of our rhetoric, literature and cultural history both at the time it was written and today. In this article, mistakes and carelessness will be identified and exemplified in a study, which was prepared with the claim of being “a basic source that can be understood for university students, academics, intellectuals and researchers” and includes the annotated translation of Belagat-ı Osmaniyye into contemporary Turkish. While the mistakes in the study are being exposed, not only criticism will be made, but also the truth and what should be done will be pointed out in order to clarify some issues, to make the article more useful for the readers and not to repeat similar mistakes in another studies. Criticisms made in a correct style and with the aim of benefit make positive contributions to the quality of subsequent studies. This is the main purpose of our article.

Klasik edebiyatımızda şairler, beyitlerine zarif hayallerini incelikle nakşedebildiği ve ritim-sadâ-ahenk bakımından bu beyitleri ziyâdeleştirebildiği ölçüde beliğ söz söylemede mâhir olarak kabul edilir. Bu bağlamda klasik türk şairlerinin sa'y ve çabaları belâgat ilmine konu olan edebî sanatların velâdetine yahut gelişmine vesîle olmuştur. Çâr-ender-çâr usûlü ile kaleme alınan şiirler de bu mûnisliğin tecellî ettiği kelâm-ı kibârlardandır.

Belâgat ilminin temel kural ve metotları, Kur’ân-ı Kerîm’i daha iyi anlamak amacıyla tefsir ve kelam âlimleri tarafından Arap dilinin kuralları içerisinde ortaya konmuştur. Hatîb el-Kazvînî'nin belâgat tarihinde önemli bir yeri olan Telhîsü'l-Miftâh isimli eseri, İslâmî edebiyatlarda birçok şerh, tercüme, hâşiye ve muhtasar çalışmasına konu edilmiştir. Bu çalışmada Telhîsü'l-Miftâh'ta geçen belâgat terimlerinin özetlenerek Türkçeye tercümesinden oluşan bir metin üzerinde durumuştur.  Mütercimi hakkında bilgi bulunmadığı için tam olarak ne zaman yazıldığı bilinmeyen eserin tarafımızca üç nüshası tespit edilebilmiştir. Çalışmamızda öncelikle Telhîsü'l-Miftâh'ın belâgat tarihindeki yerine ve Türkçe’de bu eserle ilgili çalışmalara işaret edilmiş, ardından da tercümenin nüshaları ve muhtevası hakkında bilgi verilerek Telhîsü'l-Miftâh'taki belagat terimlerini içeren bu tercümenin metni sunulmuştur.

Khatib al-Qazvini's famous work about rhetoric, Telhîsü'l-Miftâh, has been one of the fundamental sources of scholars interested in rhetoric since it was written. This work, which was written in Arabic, has been translated into various languages for the benefit more people. One of these languages is Turkish; the translation process of Telhîsü'l-Miftâh into Turkish started during Ottoman era and continues up to the present. Various studies have been done on the Turkish translations of Telhîsü'l-Miftâh. This study focuses on a translated version of Telhis about which no scientific study has been done yet. This version only consists of the translations of the parts which deal with beyân in Telhîsü'l-Miftâh. There is no available information about where, when or by whom this translation was made. Only one copy of this translation is extant. In the introduction section of the study, the historical development of rhetoric is briefly mentioned. The next section describes the aforementioned copy of the work. This is followed by information and discussion regarding the translation, content, style and orthography of the work. The last section includes the transcript of the work.

As a result of the reconstructive activities during the Tanzimat Reform Era, steps were taken to bring innovations to the educational system and modern education institutions were opened. The syllabi of these schools began to include rhetoric as well as lessons such as literary composition style and writing composition with the aim of teaching grammar and correspondence. New books were required to be able to teach the said lessons and various schoolbooks were prepared with this purpose. The subject matter of our study is a result of these attempts, as well. İnşâ Kitabı (Composition Book) and İlm-i Belâgat (The Art of Rhetoric) were written in the 19th century and are now included in a book registered with the National Library. There is no reference to the identity of the author in the book. İnşâ Kitabı includes phrases of salutation to be used in private and official texts, styles and types of correspondence as well as theoretical information regarding their spelling principles. The book covers various samples of correspondence using the information given in it. On the other hand, İlm-i Belâgat studies rhetoric in its three branches. The book describes and exemplifies rhetorical terms using the method of questioning and answering. Both books include lecture notes prepared to be studied in the educational institutions of the said period. This work transcribes İnşâ Kitabı and İlm-i Belâgat to the transcription alphabet and examines their content. The aim is to introduce İnşâ Kitabı and İlm-i Belâgat, the presence of which were unknown before, to the world of literature.

Kuran-ı Kerim’in kendine özgü oldukça dinamik ve etkileyici bir üslubu vardır. Bu üslup Kur’an’ın indiği dönemdeki
Arapların dil açısından ortaya koydukları anlatım teknikleri ve ifade çeşitliliği çerçevesinde şekillenmiş ve
muhatapların ilahî mesajları istenilen düzeyde kavraması sağlanmıştır. Kur’an’da kullanılan anlatım tekniklerinden
birisi de özellikle kâfirler ve münafıklar için beddua amacı ile kullanılan bazı ifadelerdir. Bu ifadelerde yer alan anlatım
çeşitliliği belagat açısından incelendiğinde, Kur’an-ı Kerim’in üslup özelliklerinin oldukça etkin ve çarpıcı veriler
içerdiği ortaya çıkmaktadır. Kur’an’da mazi fiil ve mefulü mutlak gibi ifadelerle ortaya konan beddua üslubu, meânî
ve nahiv ilimlerinin kesişim noktasında yer alan ve çeşitli anlatım tekniklerinin bulunduğu önemli bir inceleme alanı
oluşturmaktadır. Kur’an’da yer alan beddua ifadelerinin içerdiği bir başka boyut da bu ifadelerin muhataplarının
genellikle erdemsiz ve düşük karakter özellikleri sergileyen kişiler olmasıdır. Bu nedenle beddua ifadeleri sadece
anlatım teknikleri çerçevesinde değil, aynı zamanda muhteva açısından da ele alınmalıdır. Bu bildiride Kur’an’daki
beddua anlamında kullanılan ifadeler içerik ve üslup analizi bakımından irdelenmiş ve bu tip ifadelerin Kur’an’ın
kendine özgü mükemmel üslubunun önemli bir parçası olduğu sonucuna varılmıştır.

Genel olarak sure içindeki ayet ve cümlelerin birbiriyle olan olağanüstü derin münasebetleri Kur’anın bir mucizeliği kabul edilir. Buna Belagat ilminde “nazm-ı maani” (manaların harika dizilişi) denilir. Bu olağanüstü yapı istisnasız olarak bütün surelerde vardır. Ve surenin asıl konusu ve maksadı ancak bu yöntemle ortaya çıkartılır.

Bundan anlaşılan bu Kur’anî özellik 1. derecede sureler içi mevcuttur. Kur’anın bütün ayetlerinin birbiriyle bağlantısı elbette ki var. Fakat bu 2. derecedeki münasebetler nazm-ı maani gibi mucizevî bir durum arz etmezler. Sadece birer ek açıklama ve delillendirme sağlarlar.

Sureler özellikle uzun sureler arası gösterilen münasebetlerin ise ilmî ve mucizevî bir değeri yoktur. Bazı hocaların gösterdiği münasebetler bütün genel konular arasında bulunan açık şeylerdir. Ve maalesef zorlamalı olarak gösterilen bazı münasebetler, insanı güldürecek derecede basit düşüncelerdir.

Hemen hatırlatmak gerekir ki; kısa sureler ile ifade edilen Duha ve sonrası sureler arasında önemli işarî münasebetler vardır. Ki sahih rivayette; bu sureler okunduğunda tekbir ile bitirilmeleri sünnettir.

Evet, bu ve benzeri bilinçli düzenlemeler içeren ve ilahî dizayn ile tertip edilen elimizdeki Mushaflar, birçok mucizevî tevafuk nüktelerini içerirler. Esbab-ı nüzule dayanılarak sözde nüzul sırasına göre tertip edilen Mushaflarda ise bu ve benzeri güzellikler kayboluyor.

Göstergebilim, 19. Yüzyılın sonlarında Avrupa’da, Sassure ve Pierce adlı dilbilimci ve mantık üzerine çalışmalarını yürüten fikir adamları tarafından geliştirilmiştir.  Göstergebilim, lisan-ı hal ve kal yani davranış dili ve konuşma dilleri de dahil her türlü iletişim biçimini inceleyen bir bilim dalıdır. 
Göstergebilim, semboller ve işaretler gibi göstergelerin anlamları üzerine çalışan bir bilim dalıdır. Dilbilim, anlambilim, sembolizm ve iletişim gibi birçok alanı kapsadığı gibi, mecaz, teşbih, kinaye, istiare, ima, telmih, manay-ı harfi, manay-ı işari ve manay-ı remzi gibi edebi ve söz sanatlarıyla da ilgilidir. 
Türk sanat, edebiyat ve dilbilim literatürüne 20. yüzyıl sonunda giren ve henüz tercüme düzeyini aşmamış olan Göstergebilim alanında, Türk ve İslami bilim kaynaklarından henüz herhangi bir bilgi aktarılmadığı görülmektedir. Osmanlı medreselerinde okutulan belagat, sarf ve nahiv gibi dilbilim kitaplarında, benzer konuların incelendiği ve çözümlendiği görülmektedir. Ancak ne yazık ki henüz bu eserler ve bilgiler günümüz Türk bilim, sanat ve eğitim literatürüne yeterince transfer edilememiştir. Bu açıdan Osmanlı medrese kaynaklarında, belagat, mantık ve dilbilim inceliklerinin, göstergebilim bağlamında incelenmesi bu araştırmanın ana problemini teşkil etmektedir. Bu çalışmada göstergebilimle ilgili, Osmanlı medreselerinde okutulan Belagat, Fenn-i Beyan, Fenn-i Meani ve Fenn-i Bedi gibi Türk ve İslami dilbilim kaynaklarını özetleyen ve günümüze ulaştıran Nursi’nin 100 yıl önce telif ettiği Muhakemat ve Sünuhat gibi eserleri incelenmiştir. Ayrıca bundan yaklaşık 1000 yıl önce yazılan Abdülkahir-i Cürcani’nin Delail-ül İcaz ve Kazvini’nin Telhis adlı eserlerinin Türkçe çevirileri de gözden geçirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Göstergebilim, Gösterge, Dilbilim, Belagat
SEMIOTICS IN TURKISH – ISLAMIC SOURCES

ABSTRACT

Semiotics was devoloped by Sassure and Pierce who were linguist and logician in the late nineteenth century in Europe. It is a discipline that studies every kind of communication which includes colloquial and body language.
Semiotics is the philosophical theory that studies the the meaning of indicators such as signs and symbols. This includes the study of signs and sign processes, indication, designation, likeness, analogy, metaphor, symbolism, signification, and communication. Semiotics is closely related to the field of linguistics, which studies the structure and meaning of language more specifically. 
It is seen that, any data hasn’t been transmitted from Turkish and Islamic sourches to Semiology which entered into Turkish art, literature and linguistics in the end of 20th century and hasn’t passed over translation level. 
It is observed that, similar matters were studied and analyzed in the linguistics and eloquence books which is teached in Ottoman schools. However unfortunately this books and data have not been transfered to Turkish science, art and education literature. In this respect, the main problem of this research is examination of subtleties of rhetoric, logic and linguistic in the Ottoman madrasa sources in context of the semiology.
Works relevant with linguistic that he wrote 100 years ago of Nursi who summarized and brought in today Turk and Islamic linguistic sources like Belagat, Fen-i Beyan, Fenn-i Maani and Fenn-i Bedi which were taught in Ottoman madrasahs and Turkish translation of Delail-ül İcaz written by Abdülkahir-i Cürcani over 1000 years ago and Telhis by Kazvini analyzed in this study.

Keywords: Semiotics, sign, linguistics, eloquence.

Babanlı M. İzzet b. Ahmed tarafından kaleme alınan Defʿüʾl-Mes̱ ālib fı̇̄ Edebiʾş-Şāʿir veʾl-Kātib, Türkçe geleneksel edebiyat bilgilerini konu edinen bir eserdir. İçerdiği edebî terimler bakımından Türkçe literatürün en zengini olarak nitelenebilir. Def’ü’lMesâlib’i, benzerlerinden ayıran en önemli özellik, belâgat, nakd-i şiir ve inşâ disiplinlerine dair geniş bir muhtevaya sahip olmasıdır. Bununla beraber yazar, bu üç disiplini ele alan bir eser kaleme aldığını açık bir şekilde ifade etmemiş ve kitabın tasnifinde de disiplinlerin bahislerini birbirinden keskin bir hatla ayırmamıştır. Bu makalede, yazarı tarafından bir ansiklopedi mâhiyetinde kaleme alınan eserdeki madde ve makâlelerin belâgat, nakd-i şiir ve inşâ disiplinlerinden hangilerine ait olduğu tespit edilecektir. Bu doğrultuda klâsik belâgat eserlerinin tasnif ve muhtevası esas alınacaktır. Belâgat dışında kalan bahisler ise nazım veya nesre ilişkin olmalarına göre ayrıştırılacaktır.

Edep kelimesi aslında zarafet, usluluk, söz ve harekette insanlara güzel davranış ve karşılıklı olarak iyilik yapma anlamındadır. Bazı kişiler de bu kelimeyi her çeşit hatadan sakınacak şeyleri bilmekten ibarettir, diyerek açıklamışlardır. Bazıları da edep bir insanı utanılacak şeylerden koruyan becerikliliktir. Öyleki  edep, nitelendiği kişiyi kabahat ve utanç sebebi olan şeylerden korur, diye açıklamışlardır.
Edep kelimesini bazılarının insanlara söz ve hareketle iyi davranışta bulunmak diye açıklamaları, edebi iki kısma ayırır. Biri sözle ilgili  edep, yani konuşmaya ait ve biri de hareketle ilgili edeptir. İnsan diğer hayvanlardan dille yani konuşma ve anlatma ile üstün olduğundan dile ne kadar  hizmet edilirse insanlığa hizmet edilmiş olur.

Aynı malzemeyle üreten iki sanatçının birbirine olan üstün-lükleri malzemeyi kullanma şeklinden kaynaklanır. Sanatçının ustalığı sanat eserinin değerini belirlemede başat rol oynarken sanat eserinin başarısını da ortaya koyar. Plastik sanatlarda görsel malzemenin estetik biçimde kullanımı biçim ile ilgili ol-masına rağmen, yazılı eserlerde işitme duyusu sanat eserini değerlendirmek için kullanılır. İster plastik sanatlarda isterse yazılı sanatlarda olsun eserin başarısı, anlatımındaki ustalığa bağlıdır. Yazılı eserlerde bu ustalık kelime ve kelimelerin kulla-nılma biçimlerinde ortaya çıkar. Üzerinde araştırma yapılacak sanat eseri şiirse ve oluşturulduğu dönemin sosyal, ekonomik, psikolojik ve kültürel bağlamından kopmuş ve uzaklaşmış bir sanat eserinden söz ediliyorsa, sanatçının üslubunu belirlemek bir kat daha zor hâle gelecektir. Bâkî'nin Semiz Ali Paşa'ya sunduğu Hâtem Kasidesi, anlam ve anlatım olanakları bakımından son derece dikkati çeken bir yapıya sahiptir. 57 beyitlik kasideyi bir sadrazama sunulmuş, sanatlı süslü söyleyişleri olan bir şiir olarak okumak mümkün; fakat şairin üslubu ve kelimeler arasındaki ilişkiler çözüldü-ğünde şiirin sadece caize almak için sunulan veya şairin sanat gücünü göstermek için yazılan satırlardan ibaret olmadığı an-laşılmaktadır. Bâkî'nin kasidesi iç içe geçmiş çeşitli anlam katmanlarından oluşmuştur. Bunlar sayesinde anlam yelpazesi genişletilmiş şi-irde adeta anlam yumağı oluşturulmuştur. Beytin ilk okundu-ğundaki anlamı, kelimeler arasındaki anlam ilişkileri değerlen-dirildiğinde daha sonra farklılaşmaktadır. Şairin dili ustaca kullanması sayesinde ortaya çıkan bu durum sonucunda şiir değişik anlamlara gelecek şekilde okunabilmektedir. A B S T R A C T The superiority of the two artists who produce with the same material is due to the way they use the material. The master of an artist plays a key role in determining the value of a work of art, but also reveals the success of the work of art. Although the use of visual material in aesthetic form is related to the form in plastic arts, the sense of hearing in written works is used to evaluate the work of art. Whether it is in plastic arts or written arts, the success of the work depends on the mastery of the expression. This mastery in written works, has revealed words and the way words are used. If the artwork to be investigated is poetry and If you are talking about a work of art that has broken away from the social, economic, psychological, and cultural context of the era it will become a bit more difficult to determine the style of the artist. Hâtem Ode, presented by Bâkî to Semiz Ali Pasha, has a very remarkable structure in terms of meaning and expression possibilities. It is possible to read it as a poem with artful ornate pronunciations, 57 couplets eulogy was presented to a grand vizier. However, when relations between poetry style and words are resolved, it is understood that poetry is not merely the lines presented to show or to show the artistry of the poet. Apart from the composition brought by the form on the ode, on account of the composition feature created by Bâkî, continuity of narration and changes in narrative can be observed. One characteristic of Hâtem Ode is that there are all traceable tracks among the couplets. So much so that in the beginning the features of a seal, the materials used in

Kur'ân metni, nevi şahsına münhasır bir mahiyet arz etmekle birlikte nitelik bakımından edebî metinlere yakın konumlandırılabilir. Edebî metinlerde sıklıkla karşılaşılan teşbih ve istiare, Kur’an metninin de öne çıkan üslup özelliklerindendir. Teşbih veya istiâre sanatı barındıran sözlerin böyle olmayanlardan etki ve vurgu bakımından üstünlüğü, bu sanatların türevleri ile birlikte her iki dilde de kullanılıyor olması, Kur’ân’ın Arapçadan Türkçeye çeviri sürecinde söz konusu sanatların formunun korunmasını mümkün ve zorunlu kılmaktadır. Aksi takdirde ç Kur’ân metnindeki ifade gücünün meâlde kaybolması sonucu ortaya çıkacaktır.
Kur’ân Yolu Meâli teşbih ve istiâre sanatları bakımından incelendiğinde bazı ayetlerin çevirisinde söz konusu sanatların kaynak dildeki kurgusuna bağlı kalınmadığı anlaşılmaktadır. Ayet teşbih sanatı içerirken meâlde teşbih sanatına yer verilmemesi, ayetteki teşbih türüne meâlde sadık kalınmaması, meâlde teşbîh veya istiârenin unsurlarının ayette olduğundan farklı yorumlanması, kelimenin temel anlamı göz ardı edildiği için istiârenin farkedilememesi, istiârenin teşbihe veya hakikate dönüştürülerek çevrilmesi, ayetteki istiâre imge ve tasarımının değiştirilerek çevrilmesi bunlardandır.
Bununla birlikte bazen“anlaşılırlık kaygısı” ile kaynak metindeki sanat türünün/formunun korunamaması söz konusu olabilir. Bu durumda teşbih ve istiâre türleri arasında bir rütbe sıralaması yapılıp, geçişkenliğin en yakın türle gerçekleştirilmesi ana metnin üslup özelliğinden daha az uzaklaşılması anlamına gelebilir. Örneğin ifade gücü ve etki bakımından “Meknî istiâre > tasrihi istiâre > beliğ teşbih > (maklûb teşbih >) Mürsel teşbih > bu sanatları içermeyen söz” biçiminde bir rütbe sıralaması yapıldığında meknî istiâre içeren bir ifadenin meknî istiâre olarak çevirisi mümkün olmadığında bir alt kategori olan tasrihi istiâre ile çevrilmesi uygun olacaktır.

According to the opinion of most hadith scholars, Jawami al-Kalim means that a little Word has a lot of meanings. That’s one of the characteristics of the Prophet Muhammad’s (pbuh) and this should be so. The fact that the hadiths which wanted to guide all human beings until the dooms-day was deliberately limited, necessitated a deep and broad sense. There is a significant contri-bution to the mixing of phrases with literary arts in the fact that concise hadiths contain as many aspects as possible. In this respect, it is possible to say that circumcision can be applied over a centuries-long time frame and different cultural geographies, or universality in today's terms, through the perfect use of Arabic language eloquence and literary possibilities. In this respect, the assumption of this study is that the fact that the phrase contains language of religion had as well as the fact that it is “rich” in terms of persistence and influence of the hadiths is not lost. In this study, primarily the Arabic language and rhetoric in the hadiths that had been described as “Jawami al-Kalim” by the hadith scholars will be examined. Secondly, the meanings and applica-tions of the commentaries on these hadiths which will be included in terms of today's conditions will be discussed.

ÖZET TDK sözlüklerinde belâgat ile retorik eş anlamlı sayılmaktadır. Belâgat ve retorik katiyen eş anlamlı değildir, aralarındaki farklardan sadece birkaçını zikretmek ile dahi uyuşmazlık görünür olacaktır. Retoriğin üç amacı vardır: eğitmek (docere), beğendirmek (placere) ve sarsmak (movere). Bunları üç inandırma biçimi olarak açabiliriz: (1) mantıksal kanıtlamaya (logos) dayanan ve dolayısıyla eğitme olanağı veren biçim, (2) beğendirmek için ethos'u, yani hatibin kamuoyunun onayını almak için sahip olmak zorunda olduğu karakteri dikkate alan biçim ve (3) sarsmak amacıyla devinimleri tayin eden hatibin dinleyicileri arasında uyandırmak zorunda olduğu pathos merkezinde dönen biçim. Belâgat ise her zaman şiir ile iç içedir. Câhiliye dönemi, belâgat ve şiir bakımından hiç de azımsanamayacak derecede zengindir; öyle ki kurulan panayırlarda sırf şiir yarışması yapılan bölümler bulunmaktadır.

Öz:
Tefsir alanındaki otoritesinin yanı sıra Arap dili ve edebiyatına dair kaleme aldığı eserler ile tanınan Zemahşerî (ö. 538/1144), Hârizm bölgesinde bulunan Taşavuz (Daşoğuz, Taşauz) şehrinde dünyaya gelir. Hârizm, Buhara ve Bağdat gibi dönemin önemli bilim ve kültür merkezlerinde eğitim gören Zemahşerî’nin kaleme aldığı Nevâbiğu’l-kelim adlı risale, Arap edebiyatını etkileyen önemli eserlerdendir. Hikmetli sözlerden oluşan ve ahlakî ilkeler bağlamında dünya hayatı ile öte dünya arasında nasıl bir ilişki kurulması gerektiğine dair çerçeve çizen bu risale üzerine Teftâzânî (ö. 793/1390) ve Hâdimî (ö. 1213/1765) gibi âlimler şerh yazmıştır. Ayrıca pek çok defa basılan bu eser, birçok batı diline de tercüme edilmiştir. Bir ahlak risalesi hüviyetine sahip olan bu risale, pek çok konu hakkında çeşitli öğütler içerir. Metnin içerdiği hikmetli sözlerin yanında yoğun olarak kullanılan teşbîh, istiâre, mübâlağa, itbâk ve cinâs gibi çeşitli edebî sanatlar, risalenin sonraki dönem edebiyatçıları tarafından kabul görmesinde ve üzerine çok sayıda şerh kaleme alınmasında etkili olmuştur. Bu doğrultuda çalışmamızın girişinde Zemahşerî’nin edebî kimliği hakkında bilgi verilecek, ardından birinci bölümde Nevâbiğu’l-kelim’in muhtevâsı ile edebiyat dünyasındaki etkisi üzerinde durulacaktır. Son bölümde ise eser üzerine kaleme alınan şerhler tespit edilip bir şerhe neden ihtiyaç duyulduğu incelenecektir.//

Abstract: al-Zamakhsharī (d. 538/1144), known for his authority in the field of commentary on the Qurʾān and his works on Arabic language and literature, was born in the city of Taşavuz (Dashoguz), located in the Khwārezm region. The book called Nawābigh al-kalim, written by al-Zamakhsharī, who study in the important scientific and cultural centers such as Khwārezm, Bukhārā and Baghdad, is one of the important works that influenced Arabic literature. Many scholars, such as al-Taftāzānī  (d. 793/1390) and Khādimī (d. 1213/1765) have written commentaries on this book, which consists of wise words and draws a framework for how the relationship between world and the afterworld should be established. In addition, this work, which has been printed many times, has also been translated into many western languages. This book, which is about morality, contains various advice on many topics. In addition to the wise words, various eloquence (al-Balāghah) arts such as Analogy (Tamthīl), simile (tashbīh) and metaphor (istiᶜārah were influential in the acceptance of the book by later literati and in the penning of a large number of commentaries on it. In this direction, the introduction of our work provides information about the literary identity of al-Zamakhsharī, and the first chapter focuses on the content of Nawābigh al-kalim and its impact on the literary world. In the last part, the annotations written on the work are determined and it is discussed why a commentary is needed.

Re-reading the History of Science and Language and Re-Weaving with a Different Composition:  Zubaydī’s work “Tabaqāt al-nahwiyyīn wa al-lughawiyyīn”

Biography writing has existed in every century of the Islamic scholarly tradition and it has created a large literature covering many different areas. Biographical works have generally dealt with similar methods. However, some have demonstrated a novel method different from the others. In this context, Zubaydi’s Tabaqat al-nahwiyyīn wa al-lughawiyyīn, has provided the opportunity of reading the history of knowledge from different perspectives.
This research which focuses on the work Tabaqāt al-nahwiyyīn wa al-lughawiyyn questiones some problems such as Zubaydī’s method and the importance of his work. Addditionally, it focuses on identifying the benefits of analyzing scholars’ biographies according to regions and levels (tabaqāt).
Keywords: Arabic literature, tabaqāt, biography tradition, Zubaydī, language scholars, regional classification.

İlim ve Dil Tarihini Yeniden Okumak ve Farklı Bir Kompozisyonla Tekrar Dokumak: Bölge ve Ekol Merkezli Tasnif Bağlamında Zübeydî’nin Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn Adlı Eseri

İslam telif geleneğinde her asırda varlığını sürdüren biyografi yazıcılığı, çok farklı alanları kapsayan büyük bir literatür oluşturmuştur. Biyografik eserler genel olarak benzer metotlarla ele alınmıştır. Buna karşın bazıları diğerlerinden farklı yeni bir metot ortaya koymuştur. Bu bağlamda, Zübeydî’nin Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn’i, ilim tarihini farklı açılardan okuma imkanı sağlamıştır.
Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn adlı esere odaklanan bu bildiri, Zübeydî’nin metodu ve eserinin önemi gibi problemleri sorgulamaktadır. Bununla beraber, âlimlerin biyografilerini bölgelere ve tabakalara göre incelemenin faydalarını belirlemeye odaklanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Arap dili ve belagatı, Tabakât, biyografi geleneği, Zübeydî, dil âlimleri, bölgesel tasnif.

ÖZET
Çok anlamlılık; dilin, duyguları tam olarak yansıtamamasının bir sonucu olarak ortaya çıkan bir olgu olarak görülebileceği gibi bir imkân ve yerine göre sözün etkisini daha da artıran bir üslup özelliği şeklinde de düşünülebilir. Şairler ise bu imkânı en rafine ve estetik biçimde kullanmayı amaçlayan söz ustalarıdır. Çok anlamlılık meselesi sadece isimlerde değil, fiil kullanımlarında da kendisini göstermektedir. Bu çerçevede emir ve nehiy fiilleri de sadece ilk anlamlarıyla kullanılmayıp bulundukları bağlama göre çok daha farklı anlamları ifade edebilir. Klasik şiirin en önemli temsilcilerinden olan Şeyhülislam Yahya da üslup noktasında söze kattığı imkânları fark ederek emir ve nehiy fiillerini asli anlamlarından çok daha farklı yönleriyle şiirinde kullanma yoluna gitmiştir. Bu çalışmada Şeyhülislam Yahya Divanı’ndaki emir ve nehiy ifadelerinin hangi anlamlarda kullanıldığı tespit edilecek ve emir fiili tercihinin üsluba, anlatıma etkisi incelenecektir. Konunun doğasından kaynaklı olarak öznel yargılardan kaçınmak için tüm bu tespit ve incelemelerde Şeyhülislam Yahya’nın genel üslubu, örneklerin bulunduğu şiirlerin bütünü ve klasik şiirin kendine özgü hayal dünyası ve imaj sistemi göz önünde bulundurulacaktır.

ABSTRACT
Polysemy can be seen as a phenomenon that arises as a result of the language’s inability to fully reflect emotions or it can also be considered as an opportunity and a stylistic feature that further increases the effect of the word, depending on its place. Poets are masters of words who aim to use this opportunity in the most refined and aesthetic way. The issue of polysemy indicates itself not only in nouns but also in verb usage. In this context, the verbs of imperative are not only used with their first meanings, but can also mean different meanings depending on the context they are in. Shayk al-Islam Yahya, who is one of the most important representatives of classical poetry, realized the possibilities that this expressions added to the word in terms of style and preferred to use the verbs of imperative in his poetry with different aspects than their original meanings. In this study, it will be determined in which meanings the expressions of imperative in the Diwan of Shayk al-Islam Yahya are used and the effect of the preference of the imperative on the style will be examined. Subjective judgments may arise due to the nature of the subject. In order to avoid this, the general style of Shayk al-Islam Yahya, the whole of the poems in which the examples are included, and the unique imagination and image system of classical poetry will be considered in all these determinations and examinations.

Hz. Peygamber'e (s.a.s.) ilâhî mesajları insanlara açıklama/beyan sorumluluğu verilmiştir. Bu sâikle Resûlullah, bu görevi yerine getirirken manayı daha etkili bir şekilde ifade etmek amacıyla beyanın çeşitli vasıtalarını kullanmıştır. Bu kullanım Hz. Peygamber'in üslubunda teşbih, mecaz ve kinaye gibi ifade güzellikleri ile beliğ bir ifade manzumesi oluşturmuştur. Edebî bir bakış açısı incelendiğinde hadis-i şeriflerde, beyanın her alanında onun (s.a.s.) yüksek belâgatinin kendine has kokusunu hissettiren anlatımlar görülmektedir. Özellikle istiare ve mecazın hemen hemen her dalında çok güzel örnekler sunan Hz. Peygamber, dil açısından incelenmesi gereken yüksek bir edebî kişilik ortaya koymuştur.
Bu çalışmada Hz. Peygamber'in yukarıdaki edebî özellikleri haiz ifadelerinde yer alan mecazî anlatım teknikleri, Buhârî ve Müslim'de yer alan hadisler çerçevesinde incelenmiştir. Ülkemizde Hz. Peygamber'in edebî yönünü ele alan eserlerin az sayıda olduğu göz önüne alındığında çalışma interdisipliner hadis araştırmaları alanına katkı sağlayacaktır.

Öz İbrahim Rif'at'in Hicrî 1312 yılında neşrettiği ‚Su'alli Cevâblı Ta'lîm-i Edebiy-yat-ı Osmaniyye‛ adlı eseri, belâgat ilmine dair temel meselelerin soru-cevap metoduyla ele alındığı muhtasar bir ders kitabı hatta daha ziyade bir risale hüviyeti taşımaktadır. Eser, iki sayfalık ‚ifâde-i merâm‛ bölümü ve 10 ana başlık altında ele alınan 27 sayfalık asıl bölüm ile birlikte 29 sayfadan müteşekkildir. İbrahim Rif'at eserde belâgat ile ilgili temel meseleleri sorular sormak ve bu sorulara kısa cevaplar vermek yoluyla açıklamaktadır. İnceleme esnasında İbrahim Rif'at'in, çalışmasını büyük ölçüde Ahmed Cevdet Paşa'nın ‚Belâgat-i Osmaniyye‛ adlı eserinden intihal yoluyla meydana getirmiş olduğu tespit edilmiştir. İbrahim Rif'at'in eserinde yer alan ifadelerin neredeyse tamamı Cevdet Paşa'nın ifadelerinin bazı yerlerde küçük değişikliklerle bazı yerlerde ise tamamen aynı şekliyle bir kopyası izlenimi vermektedir. Çalışmada öncelikle İbrahim Rif'at'in eseri, Ahmed Cevdet Paşa'nın eseriyle mukayeseli olarak incelenmiş ve eserler arasında gözlemlenen benzerlikler örneklerle ortaya konulmaya çalışılmıştır. İntihal veya benzerlik durumunun daha açık bir biçimde incelenebilmesi amacıyla iki eserdeki konu başlıkları ve bunların yer aldıkları sayfa numaraları tablo halinde düzenlemiştir. Son olarak çalışmanın sonuna eserin tran-skripsiyonlu metni eklenmiştir. Bu çalışma ile bilimsel hırsızlık anlamına gelen intihal eyleminin sadece günüme ait bir problem olmayıp dikkatli incelemelerle görüleceği üzere geçmişte de tevessül edilen bir fiil olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Abstract İbrahim Rif'at's work named ‚Su'alli Cevâblı Ta'lîm-i Edebiyyat-ı Osmaniyye‛

Süleyman Paşa (1871- 1872) ile Max Black (1909-1988) kendi kültürleri içinde yaptıkları bakımından birbirleri ile zıtlık arz ederler. Süleyman Paşa belâgat ilminde batı algısının başlatıcısı iken, Max Black “ideal dil” adına arayışı alenen sonlandıran kişidir. Black'in bizatihi Süleyman Paşa'nın belâgat ilmi için yaptıklarından haberdar olarak ideal dil anlayışına yeni bir boyut kazandırma gayreti içine girmesi elbette ihtimal dışıdır. Ama daha garip ve ihtimal dışı olması gereken husus belâgat ilminin Fransız retoriği ile birleştirilme çabalarının sonuç vermediğini, yazılan belâgat kitaplarının devrini tamamlamış bir şiir kültürü üstüne kurulduğunu, artık edebiyatın mecazın ve bilhassa istiarenin kabuğuna çekilip modern kültürün diğer birçok unsuru gibi tüketime yöneldiğini ve daha da önemlisi "ideal dil" arayışından tüm faydaları ve zararları adına vazgeçilmesi gerektiğini inkar edip tüm iyi niyetlerin toplamını "dilin imkanları"nı halkın fevkinde değiştirmeye/geliştirmeye çalışmaktır. Luc de Clapiers Vauvenargues’in de dediği gibi: (1715 - 1747), "Mükemmel insanlar doğanın lisanını konuşur." Peki, nerede bu mükemmel insanlar? Daha da mühimi mükemmel olmanın sınırı nedir?

Fesahat ve belâgat (güzel, etkili ve yerinde konuşma), İslâm'ın ortaya çıktığı dönemde Arap Yarımadasında bölge halkı tarafından oldukça önemsenen bir husustu. Mucize olan Kur'an'ı açıklamakla görevlendirilen Hz. Peygamber ileri derecede fesahat ve belâgata sahipti. Bu makalede O'nun sahip olduğu bu dil melekesinin kaynağı ve belirgin özellikleri, söylemiş olduğu sözler çerçevesinde ele alınmış, ayrıca şiir ve seci karşısındaki tutumuna yer verilmiştir.