Menakıbname

This study which is based on the Velayetname of Haji Bektash Veli written in poetic by Ali Nihani, consists of an introduction and three sections. The entry section is organized by three title, after touching on proximate literary genre and Velayetname genre, given informations about the works which are determined that been penned by name Velayetname/Menakıpname in Turkish Literature.
In the first section, with reference to current resources, the poets life and works of art are emphasized. In the second section, under the title Analysis, by mentioning typical characteristics of Velayetname, the study was examined in terms of form and contents. In the third section, after available copys was defined, current text was translated into Latin alphabet and the text was translated to Turkey Turkish.
The study was concluded whit a Conclusion section that contains the evaluation about the poet and work,  “Index” and “Appendix” sections.
Key Words: Ali Nihani, Haji Bektash Veli, Poetic Velayetname, Menakıpname Mathnawi.


Ali Nihanî’ye ait manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi adlı eserin ele alındığı bu çalışma, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Üç başlık halinde tertip edilen Giriş bölümünde Velayetname türüne ve yakın edebî türlere değinildikten sonra Türk edebiyatında Velayetname/Menakıpname adıyla kaleme alındığı tespit edilen eserler hakkında bilgiler verilmiştir.
İlk bölümde, mevcut kaynaklardan hareketle, şairin hayatı, sanatı ve eserleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde, İnceleme başlığı altında Velayetname’nin öne çıkan özelliklerinden bahsedilerek eser şekil ve muhteva bakımından incelenmiştir.. Üçüncü bölümde, eldeki nüshaların tavsifi yapıldıktan sonra, mevcut metin Latin harflerine aktarılmış ve metnin sadeleştirilmiş hali ile birlikte verilmiştir.
Çalışma, eser ve şair hakkında yapılan değerlendirmeleri içeren bir Sonuç bölümü, “Dizin” ve “Ekler” bölümleri ile tamamlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Ali Nihanî, Hacı Bektaş-ı Veli, Manzum Velayetname, Menakıpname, Mesnevi.

“Târih Çağları” hakkında ortaya atılan büyük dönemsel ayrıştırmaya paralel olarak, Osmanlı Devleti’nin târihî seyri üzerinde de siyâsî ve askerî olaylar baz alınarak yapılan dönemlendirmeler; “Kuruluş”, “Yükselme”, “Duraklama”, “Gerileme” ve “Çöküş” aşamalarına odaklandırılan, yüzeysel bir bakış açısıyla kurgulanmış ayrıntıdan çok uzak bir temellendirmeye dayanır. Yalnız siyâsî ve askerî gelişmelerle sınırlandırılmayıp, ilmî ve kültürel sahalardaki ilerlemeyi de işin içine katarak yapılacak kapsamlı bir değerlendirme, bize göre bu dönemlendirmenin en azından başlangıç kısmını “İlk Kuruluş”, “Fetret” ve “İkinci Kuruluş” devirleri şeklinde sınıflandırmanın daha mantıklı ve tutarlı bir yaklaşım olacağını akla yatkın bir çizgiye taşır.

Bu yeni dönemsel ayırım nazarıyla bakıldığında İlk kuruluş devri Osmanlı târih yazımının, Orhan Gâzî ve Murad Hüdâvendigâr dönemlerinde ilkin Sultanların biyografilerine odaklı monografiler zemîninde başladığı; bu hükümdarlardan üçüncüsü zamânında kaleme alınan ilk Osmanlı hânedan târihi ile kadîm Türk devlet târihlerini konu alan Türkçe kroniklerin, -monografi geleneği aynen devâm etmekle birlikte- Yıldırım Bâyezîd zamânında çok daha kapsamlı ve esaslı bir çizgiye taşındığı söylenilebilir.

Aynı şekilde, Ankara Savaşı’ndan sonra Osmanlı devlet ve toplum düzeninin parçalanıp dağıldığı, Anadolu’da elit siyâsî-askerî çevreler ve halk kitleleriyle birlikte eli kalem tutan ilim-irfan ehlinin de kendilerine kurtarıcı birer lider ve hâmî aradığı Fetret Devri’nde ise; yaşanan tüm sıkıntı ve zorluklara rağmen sürdürülen târih yazımı bu kez ilk manzum Osmanlı târihi, Oğuz-nâme menşe’li atalar târihi ve atasözleri ekseninde bir ilerleme kaydetmiş, seyyahlar ve dış müellifler aracılığıyla Türkçeye çevrilen “Kavs-nâme” / Okçuluk risâleleri aracılığıyla askerî kaynaklar da literatüre kazandırılmaya devâm etmiş; böylece İlk Kuruluş Devri ile Çelebi Sultan Mehmed’in cülûsuyla başlayan İkinci Kuruluş Devri arasında, ikinci devrin karakteristiğini belirleyecek ve gelişimine derinden etki edecek birleştirici bir köprü inşâ edilmiştir.

Menâkıbnâmeler din büyüklerinin, kahramanların ve tarihî şahsiyetlerin hayatlarını, üstün vasıflarını, ahlâkî meziyetlerini, kerametlerini, hikmetli sözlerini anlatan eserlerdir. Bu makalede XVI. yüzyılın ikinci yarısı ile XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşadığı ve bazı eserleri bilinen Derviş Hasan Medhî'nin, pîri Hâkî Mehmed Efendi'nin biyografik tarzda menkabelerini anlattığı eseri tanıtılacaktır. Eserin tespit edilebilen tek nüshası vardır. Bu nüshayla ilgili bilgilerin yer aldığı kataloglarda Menâkıb-ı Dervîş Hâkî, Derviş Hasan Medhî'nin değil Hâkî Mehmed Efendi'nin bir eseri olarak gösterilmektedir. Bu makaleyle adı geçen kitabın müellifinin Derviş Hasan Medhî olduğuna dikkat çekilecektir. Böylelikle bugüne kadar Derviş Hasan Medhî'nin eserleriyle ilgili yapılan çalışmalarda konu edilmeyen bir kitabının varlığı ortaya konmuş olacaktır. Bir yandan da bu kitaba konu olan ve kaynaklarda hakkında çok az bilgi bulunan Hâkî Mehmed Efendi'nin eserdeki menkabevî hayatı anlatılacaktır.

Bütün yayın hakları Seyyit Veli Baba Sultan Kültür ve Turizm Derneği'e aittir. Anılan kişi ve kurumların yazılı izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kağıt ve başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, hiçbir yol ve yöntemle dağıtılamaz.

Saâdetnâme, 16. yüzyılda Vâhidî tarafından müellifi bilinmeyen Pend-i Pîrân
ve Ebu’l-Leys Semerkandî’ye atfedilen Tezkiretü’l-Evliyâ adlı eserlerden geliştirilerek
genişletilmiş telif-tercüme bir eserdir. Vâhidî, peygamberlerin örnek yaşantıları,
evliyanın kerametleri, nasihatler ihtiva eden ve yirmi bölümden müteşekkil hikâyeler
toplamı olan bu iki esere eklediği dört bölümle Saâdetnâme’yi genişletmiştir.
Hikâyelerin bitiminde yazdığı nasihat içerikli beyt, kıta, mesnevi, nazm, dübeyt gibi
manzum parçalar ve giriş ve sonuç bölümlerindeki mensur kısımlarda seci’li
anlatımlarıyla Saâdetnâme’nin edebî değerini arttırarak eseri geliştirmiş, telif bir eser
görünümüne getirmiştir.
“Vâhidî’nin Saâdetnâme’si (İnceleme-Metin)” adlı çalışma, Giriş ve onu takip
eden üç bölümden oluşmaktadır. Evliya tezkireleri, menkıbeler ve hikâye anlatma
geleneği konularının incelendiği Giriş bölümünden sonra, Vâhidî’nin hayatı ve
eserlerinin incelendiği birinci bölüm yazılmıştır. İkinci bölümde eserin dil ve üslubu
ele alınmış ve eserdeki şiirler vezin ve kafiye başlıklarıyla şekil olarak incelenmiştir.
Üçüncü ve son bölümde, Saâdetnâme’nin 24 bâbının içeriği, hikâyelerin detaylı
özetleri ve şahıs isimlerinin künyeleri verilerek geniş bir muhteva çalışması
yapılmıştır. Çalışmamızın Ekler bölümünde Saâdetnâme’nin çeviri yazılı metni
verilmiş, metin teşkilinde dikkat edilen hususlar ele alınmış ve tıpkıbasımdan örnek
varaklar eklenmiştir.
Anahtar Kelimeler: (Klâsik Türk edebiyatı, Vâhidî, Saâdetnâme, 16. yüzyıl,
menkıbe, çeviri, mensur hikâye)

Bir şehrin tarihini yazmak, bir milletin tarihini yazmakla eşdeğerdedir. Bir insanın, bir milletin doğuşu, gelişmesi ve ölümü gibi şehirlerinde doğuşu, gelişmesi ve ölümü vardır. Bu bakımdan bir şehrin tarihini yazmak için tarihçinin önce sağlam bir tarih felsefesine, sağlam bir tarih fikrine sahip olması gerekir. Daha sonraki aşamada ise şehir tarihinin belge ve kaynaklarını bilmesi bunlara kolayca ulaşması ve değerlendirmesi gerekir. Şehir tarihcilerinin bu alanda kullanabilecekleri kaynakların neler olduğunu bu kaynaklara ulaşmanın yollarını arşivlerde kütüphanelerde ne gibi çalışmalar yapıldığını bilmelidir.

Özet
Sultan III. Mehmed’in (1574-1595) saltanatı devrinde İran ve Avusturya savaşlarındaki başarısızlık, ordunun sınırlarda koşullandırılmasına neden olmuş ve bunun sonucunda Anadolu’da atlı ve silahlı gruplar türemiştir. Bu kişilere bir de sefer firarileri eklenmiş ve Anadolu’da sayıları gittikçe artan isyancı grup, halkın canını ve malını gasp etmeye başlamıştır. İşte bu grupların başında bulunanlardan biri Karayazıcı lâkabı ile anılan Abdülhalim’dir. Anadolu’da Celali İsyanları olarak bilinen bir dizi isyanın arasında en büyüğü XVI. yüzyılın sonrasında onun tarafından başlatılmıştır.
Bu çalışmada amaç, Halvetî tarikatı şeyhlerine ait olan “Necmü’l-Hüdâ fi Menakıbı’ş-Şeyh Şemseddîn Ebû’s-Senâ”(Güneren, 2010)  ve “Hediyyetü’l-İhvân” (Türer, 2011) adlı bu iki eserde, Karayazıcı ve çetesinin sebep olduğu zulüm ve korkunun Sivas ile İstanbul’da halk üzerinde yarattığı etki, yazarların kendi perspektifleri nispetinde anlatılmaya çalışılacaktır. Fakat burada verilen bilgiler sıra dışı pek çok öğe içerdiğinden bunların değerlendirilmesi dönemin kronikleri ile mukayeseli olarak verilmeye çalışılacaktır.
Anahtar Kelimeler: Osmanlı İmparatorluğu, Sivâsîler, Menakıbnâme, Karayazıcı İsyanı.
THE KARAYAZICI REBELLİON İN EPİC STORY (MENAKIBNAME) OF SİVASİ SHAYKHS
During the reign of Sultan Mehmed III (1574-1595), the failure of the Iranian and Austrian wars caused the army to be conditioned at the borders and as a result the horsemen and armed groups in Anatolia emerged. An additional flight deserters were added to these people and the growing number of rebel groups in Anatolia began to seize the lives and property of the people. One of the leaders of these groups is Abdulhalim, who is known as Karayazici. Among the series of rebellions known as Celali Rebellions in Anatolia, the biggest one was XVI. century was started by him.
The aim of this study was to investigate the persecution and fear caused by Karayazici and his gang in these two works, “Necmü'l-Hüdâ fi Menakıbı’ş-Şeyh Şemseddîn Abu Sen-Senâ” and “Hediyyetü’l-İhvân ait, which belonged to the sheikhs of the Halveti tariqat. The effect on the people in Turkey will be explained according to their own perspectives. However, since the information given here contains many unusual elements, their evaluation will be tried to be compared with the chronicles of the period.
Key Words: Ottoman Empire, Sivâsîs, Epic story (Menakıbnâme), Karayazici Rebellion.

Özet: Anadolu’nun Türk-İslam saflarına katılması, pek çok unsur ile birlikte gerçekleşmiştir. Türk nüfusunu, kurdukları küçük köylerde barındıran "kolonizatör Türk dervişleri", kendi etraflarında oluşan menkıbelerle nüfuzlarım genişletme imkânı bulmuşlardır. Pek çok kerameti içinde barındıran bu menkıbelerde, halk hekimliği unsurları da keramet motifi olarak işlenmiştir. Nitekim insanüstü bir mahiyette olsa da bu iyileştinne motifleri, modem tıbbın gelişim basamakları arasında değerlendirilmelidir. İlkel insamn çaresiz kaldığı pek çok konudan biri olan hastalıkların sağal- tılması meselesi, evliya menkıbelerinde mucizevi bir şekilde ele alınmıştır. Anlaşıldığı üzere hastalık konusunda çaresiz kalan toplum, tarikatların etrafına mürit toplamakla iştigal olan dervişlerin mucizevi hekimlik uygulamaları ile etkilenmeye çalışılmış ve bu uygulamalar bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Bunlardan hareketle makalede; Hacı Bektaş, Koyun Baba, Dediği Sultan, Kaygusuz Abdal ve Mevlâna gibi mutasavvıfların menkıbelerinden hareketle, keramet olarak görülen hastalıkları iyi etme motifinin tespiti yapılacaktır.

Öz İnsan aklının almadığı, doğaüstü ve hayret uyandıran olayları konu edinmesinden dolayı her zaman insanların ilgisini ve dikkatini çeken velayetnameler, bir edebî tür olarak velî kabul edilen kişilerin üstün özelliklerini, hikmetli sözlerini ve kerametlerini anlatmak amacıyla yazılmış eserlerdir. Velayetname türüne dâhil edilen eserlere ilham kaynağı olan velîler, bir tarikatın kurucusu olabildiği gibi o tarikatı geliştiren ve yaygınlaştıran bir isim olarak da karşımıza çıkabilmektedir. Tasavvufun ortaya çıkıp yaygınlaşmasından sonra, ilk olarak Arapça daha sonra da Farsça ve Türkçe yazılan velayetname ve menakıbnameler ile birlikte Doğu edebiyatlarında zengin bir menkıbe yazma geleneği oluşmuştur. Türk edebiyatında da tasavvuf kültürünün önemli isimleri etrafında manzum veya mensur pek çok velayetname kaleme alınmıştır. Bektaşî geleneği içerisinde de, tarikatın gelişip yaygınlaşması ve müritlerin yetişmelerine katkıda bulunması için, gerek Hacı Bektaş-ı Velî gerekse de onun dervişleri hakkında manzum, mensur ya da manzum-mensur olmak üzere onlarca velayetname kaleme alınmıştır. Bu eserlerin en çok bilineni Hacı Bektaş-ı Velî Velayetnamesi'dir. Söz konusu eser üzerine araştırmacılar tarafından onlarca çalışma yapılmıştır. Araştırmacılar, çok yönlü bir eser olmasından dolayı, Hacı Bektaş-ı Velî Velayetnamesi üzerine yeniden eğilmek durumunda kalmaktadır. Eser hakkında yapılacak yeni çalışmalarda, daha önce yapılan çalışmaların bilinmesinde fayda vardır. Hem araştırılmış konuların tekrarını önlemek, hem de yapılması gerekenlerin tespitini kolaylaştırmak için bu konuda bir bibliyografya ihtiyacı doğmuştur. Hacı Bektaş-ı Velî Velayetnamesi üzerine yapılan çalışmaları konu edinen bu çalışmada, farklı türde yapılan çalışmaların bir araya getirilmesiyle konu hakkında bir bibliyografya oluşturulmaya çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Hacı Bektaş-ı Velî Velayetnamesi, Velayetname, Vilayetname, Menakıbname, Bibliyografya. Abstract Velayetnames which always attract the interest and attention of people as they are about supernatural and astonishing events that human mind does not get are, as a literary genre, the works written to tell the superior characteristics, erudite words and miracles of velîs. A velî who is the source of inspiration for the works included in the type of velayetname may be the founder of a tariqa or the person that develops and extends this tariqa. After the emergence and spread of Sufism, with velayetnames and menakıbnames which were firstly written in Arabic and later Persian and Turkish, a rich tradition of menkıbe writing was formed in Eastern literatures. In Turkish literature, many velayetnames in verses or prose forms have been written about important names of Sufism culture. Within the Bektashi tradition, dozens of velayetnames were written in verses, prose forms or verse-prose forms about both Hacı Bektaş-ı Veli and his dervishes in order to contribute to the development and spread of the tariqa and the upbringing of the dervishes. The most well-known of these works is the Velayatname of Hacı Bektaş-ı Veli. Lots of studies have been conducted by the researchers on this work. Researchers, because it is a multi-faceted work, need to focus on it again. While doing new studies about the work, it is useful to know the work done before. A bibliography is required not only to prevent the repetition of the researched subjects but also to facilitate the determination of what should be done. In this study, which is about the studies conducted on the Velayetname of Hacı Bektaş-ı Veli, a bibliography has been tried to be created by bringing together different kinds of studies.

The pamphlet namely Menâkıb‐ı Harb wasedited from the notes ofthe courses given a t milita ry
school by Mehmed Tahir Bey who is better known his biographic and bibliographic edited fromthe
notes of courses then published a t Sebîlü’rReşâ d during Balkan W a r.  
The pamphlet of Menâkıb‐ı Harb contains somelegendary exploitstories from Ottoma n history,
jihad adages belong to some historical individuals,an essay about the virtue of jihad and thelist of
the 38 authors and works which were written by Ottoman authors and about the virtue of jihad.In this work, primarily menâkıbnames were held as historicalsources. Afterwards the elaboration and transcription of the pamphlet “Menâ k ıb‐I Ha rb” was ma de.

Özet
XIII. asırda İslâmî irfanın bayraktarlığını yapmış olan gönül erlerinden birisi de Şeyh Tâceddîn İbrahim Zâhid Geylânî (1218-1301)’dir. Ataları Horasan’dan (bugünkü Türkmenistan’ın Merv bölgesinden) Azerbaycan’ın Lenkeran yöresine gelip yerleşmiş olan bu zat, erken gençlik döneminde Sühreverdiyye tarikatının Ebheriyye koluna intisap etmiş, 55-60 yaşlarında irşad faaliyetlerine başlamış, bu amaçla seyahatlere çıkmış, insanları Hakk yoluna davet etmiş, binlerce mürid ve halife yetiştirmiş, gönüllerde taht kurmayı başarmıştır. Devrin sultanları, hususen de İlhanlı hükümdarı Gazan Han üzerinde büyük bir etki sahibi olan Geylânî, ona âdil yönetimle ilgili ögütler vermekten çekinmemiştir. Yaşadığı bölgenin içtimai hayatında mühim rol alan Şeyh Zâhid kendisinden sonra büyük bir manevî miras bırakıp gitmiştir. Türk-İslâm tarihinde büyük ehemmiyet taşıyan Safeviyye, Halvetiyye, Bayramiyye, Celvetiyye vs. tarikatların silsilesi bu mümtaz şahsiyete ulaşmaktadır. Türbesi günümüzde Lenkeran’ın Şıhakeran (Hilyekeran) köyünde bulunmakta ve halk tarafından ziyaret edilmektedir.
Araştırmalarımız sırasında Şeyh Zâhid’in şimdiye dek bilinmeyen menâkıbına ulaşmış bulunuyoruz. Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) yer alan bu eser toplam 55 bölümden ibarettir. Şeyh Zâhid menâkıbı, bir Anadolu Türkü olan Mehmed b. Abdüllatif tarafından XV. yüzyılda kısmî olarak Farsçadan Türkçeye çevrilmiştir. Eserin Farsça orijinali günümüze ulaşmamıştır. Sempozyum bildirimizde Şeyh Zâhid’in Anadolu irfan geleneği ile bağlantıları ve etkileşimi hakkında bilgi vermeyi düşünüyoruz.
Anahtar Kelimeler: Menâkıb, tasavvuf, Horasan, irfan

Abstract
One of the leaders of Islamic mysticism (sufism) in the 13th century was Sheikh Tajaddin Ibrahim Zahid Gilani (1218-1301). His ancestors migrated from Khorasan (from Merv area of modern Turkmenistan) to Lankaran district of Azerbaijan. This man was involved in the Abhariyya branch of the Suhravardiyya sect at the beginning of his youth and began propaganda activities as a religious leader aged 55-60 years. He traveled for this purpose, invited people to the path of truth, educated thousands of disciples and caliphs and managed to win the love of people. Gilani had a great influence on the sultans of that era, especially on the Ilkhanid ruler Gazan Khan and gave him advice about fair government. Sheikh Zahid, who played an important role in the social life of the region in which he lived, left behind a large moral legacy. Such influential sects of the Turkic-Islamic world as Safaviyya, Khalvatiyya, Bayramiyya, Jalvatiyya, etc. come from this outstanding personality. His mausoleum is today in Shikhakaran (Hilyakaran) village of Lankaran district and is visited by the people.
During our research, we achieved the unknown hagiography (Manâqib) of Sheikh Zahid. This work, as a part of manuscript book, is in the Kastamonu Manuscript Library (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) and consists of 55 chapters. Hagiography of Sheikh Zahid was partially translated from Persian to Turkish by Mehmed b. Abdullatif, an Anatolian Turkish, in the 15th century. The Persian original of the work has not survived to this day. In our paper we will give information on the connection and influence of  Sheikh Zahid to Anatolian wisdom tradition.
Keywords: Manâqib, sufism, Khorasan, wisdom

XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'na ışık tutan menâkıbnâmelerde, tasavvufî zümrelerle ulemâ arasındaki münasebetlere dair rivayetler büyük bir yekûn teşkil etmektedir. Özellikle Konya, Sivas, Kayseri gibi dönemin mühim kültür merkezlerinde faaliyet gösteren tasavvufî zümreleri konu edinen bazı menkıbeler, bu dönemde yaşamış pek çok âlimin şehir ve bölge nispesine, mezhebine, çalışma alanına ve ilim yolculuklarına dair ilgi çekici bilgiler içermektedir. Bu bilgiler sayesinde XIII. yüzyılda İslâm dünyasının öne çıkan ilim merkezleri ve aralarındaki irtibat, ulemâ hareketliliği ve Anadolu şehirlerinin ilmî yoğunluğu hakkında bir fikir edinmek mümkündür. XIII. yüzyılda Anadolu'da yetişmiş ve(ya) yaşamış çok sayıda âlimin yukarıda zikredilen yönleri ile dönem menâkıbnâmelerine konu olması, tasavvufî zümreler ile ulemâ arasındaki münasebetlerin ne kadar yoğun olduğunu göstermektedir. Bu makalede tıp, astronomi, mantık vb. farklı ilim dallarında faaliyet göstermekle beraber sûfîlerle yakın ilişkiler geliştiren ve tasavvuf yoluna sülûk eden bazı âlimleri konu edineceğiz. Bu sayede hem XIII. yüzyıl Selçuklu Anadolusu'nda tasavvufun ilmî çevreler arasındaki yaygınlığını hem de menâkıbnâmelerin bu konudaki kaynaklık değerini ortaya koymayı amaçlıyoruz.

The "stories" about the statesmen, scientists and intellectuals those who contributed to the process of
Turkization and Islamization of Anatolia have come until today. These stories were inscribed especially
by the proliferation of the Islamic philosophy- mysticism during the nineteenth century. In this way,
menâkıbname tradition has been emerged/come out. One can find many things related with the ideas,
actions, lifestyles, the level of education; in short, about the civilization of the Turkish society in these
menâkıbnames.
Turkish Seljuk Empire has made contributions to the world civilization and to Turkish civilization in
particular. Especially the stories inscribed during the age of Turkish Seljukian present information about
the educational aspect of the society living in Anatolia. Local traditions, social issues, life-styles and
society’s outlook on education are among the fields that can be found in these menâkıpnames. In this
study, we attempt to reveal the importance of these menâkıpnames for the history of education via the
menâkıpnames that are inscribed or colloquially verbalized. During the study, we principally referred
to the basic sources on Islamic History and Seljukian History. We made use of the assessments and
evaluations of the scientists and intellectuals such as Prof. Dr. Fuad Köprülü, Prof. Dr. Mikâil Bayram
and Prof. Dr. A. Yaşar Ocak who have conducted significant studies in this field of research.

Menâkıbnâmeler sufilerin menkıbevi hayat hikâyelerini konu edinen dinî içerikli edebî metin türleri arasında yer alır. Bu eserler hem sufileri hem de onların etrafında şekillenen dünyayı tanımamızı sağlayacak hikâyelerle doludur. Bu hikâyeler okuyanlarda yahut dinleyenlerde hayranlık ve bağlılık duygusu uyandırmak için keramet motifleriyle örülmüş ve menâkıbnâmelere has bazı abartı unsurlarıyla süslenmiştir. Ancak dikkatli bir gözle ve bir bütün hâlinde incelendiğinde, siyasi ve sosyal hayatta yaşanan gelişmeleri ve bu gelişmelerin arkasında yatan temel dinamikleri anlamamızı sağlayacak ölçüde zengin bir içeriğe de sahiptir. Zira Türkiye Selçukluları dönemine ışık tutan menâkıbnâmeler, bazı sufilerin (Evhadüddin-i Kirmânî, Şihâbeddin-i Sühreverdî, Celâleddin-i Rumî, Muhlis Paşa vb.) devlet adamlarıyla (Celâleddin Karatay, Muînüddin Süleyman Pervâne, Emînüddin Mikâil vb.) kurdukları ilişkilere dair çok sayıda rivayet ile doludur. Nitekim göç ve seyahatlerin yoğun olarak yaşandığı XIII. yüzyılda –özellikle ilk yarısında– çeşitli nedenlerle Anadolu’ya gelen, yerleşen ve(ya) gönderdiği halifeler vasıtasıyla burada tasavvufi taban oluşturmak isteyen sufilerin doğrudan ya da dolaylı olarak devrin yöneticileri ile temasa geçmesi beklenen bir gelişmedir. Bu nedenle söz konusu rivayetler bir taraftan Selçuklu devlet adamlarının tasavvufi zümrelere yönelik siyasetlerini yansıtmakta, diğer taraftan da bir takım siyasi gelişmelere farklı açılardan bakabilmemize imkân sağlamaktadır. Menâkıbnâmelerin sufiler ile ümera arasında kurulan ilişkiler ağının çözümlenmesine dair taşıdığı kaynaklık değeri, diğer muasır kayıtlar ekseninde yapılacak muhteva analizleri sayesinde daha da belirgin hâle gelmektedir. Dolayısıyla konuları ele alış amaçları ve tarzları açısından haklı olarak eleştirilmesine rağmen, menâkıbnâmelerin siyasi tarih çalışmalarında asla müstağni kalınmaması gereken bir kaynak türü olduğunu söyleyebiliriz.

Türklerin İslamlaşma süreci ile birlikte ortaya çıkmış olan Alevî-Bektaşî anlayış ve kültürü, İslam kültürünün tarihsel gelişimine paralel olarak büyük ölçüde dinî ve tasavvufî bir karaktere sahiptir. Ülkemizde yaşayan Alevî-Bektaşî topluluklar arasında tarihsel anlamda yaygın olan kültür, daha çok sözlü kültür olmasına rağmen, bu toplulukların dinî ve toplumsal yaşamı ile kültürel hayatına yön veren bazı yazılı kaynakların olduğu dolayısıyla bu kültürün yazılı bazı kodlarının bulunduğu görülmektedir. Menâkıbnâmelerin, bu yazılı kaynaklar içerisinde dikkat çekici bir yeri vardır.

Osmanlı havzasında Emir Sultan namıyla şöhret bulan Şemseddin Muhammed el-Buhârî, Tanpınar’ın deyişiyle 15. yüzyıl Türkiyesinin halk muhayyilesine belki de en fazla mâl olmuş çehresidir. Tabii olarak bu vaziyet, onun tarihî şahsiyeti ile menkıbevi hayatının imtizaç etmesine sebep olmuş, bu da hayatı ve şahsiyeti hakkındaki malumatın tarih kitapları dışında menakıbname gibi farklı bir yazım türü aracılığıyla da günümüze intikal etmesini netice vermiştir. O, hem halk arasında hem meşrebi dâhilinde hem de ümera, ulema ve meşayih katında kendisine duyulan hürmet ve muhabbetin ziyade olması hasebiyle Anadolu sahasında hakkında en fazla menakıbname tertip edilen şahsiyetlerden biri olmuştur.

Bilindiği kadarıyla Emir Sultan hakkında yedi sekiz kadar menakıbname kaleme alınmıştır. Manisa Alaşehirli Şeyh Sinan Efendi ailesi aracılığıyla derli toplu özgün bir literatür oluşturan bu metinlerden biri de 16. yüzyıl Osmanlı ulemasından Halepli İbrahim Çelebi tarafından evvela Arapça olarak telif edilip kısa bir süre sonrasında Türkçeye tercüme edilen Vesîletü’l-Metâlib fî Cevâhiri’l-Menâkıb isimli menakıbnamedir.

Çalışma, eserin söz konusu tercümesini inceleyerek neşretme gayesiyle hazırlanmıştır. Metnin tenkitli neşrinin yanı sıra günümüz Türkçesinin de sunulduğu yayın içerisinde Emir Sultan’ın tarihî-menkıbevi şahsiyeti etrafında yeni eser ve meseleler, bağlamında ele alınarak değerlendirilmiş, ayrıca hakkında yürütülen akademik araştırmalar da çeşitli açılardan tenkide tabi tutulmuştur.

Müellif: Halepli İbrahim Çelebi
Hazırlayan: Ömer Said Güler
İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2021

İnsanoğlu, mensubu olduğu dinin gerçek ve hak olduğunu ispatlamak için o dinin ileri gelenleri hakkında pek çok hikâye üretmiştir. Bu hikâyeler, olağanüstü motiflerle süslü olup bahsi geçen kişinin iman gücüyle neleri başarabileceğini gösteren anlatılardır. Bu hikâyeleri oluşturmanın temelinde yatan psikolojik sebep ise üstün olma ve üstünlük kurma amacıdır. Gerek semavi ve gerek beşerî dinlerde bu tür hikâyelere rastlanması mümkündür. Diğer yandan peygamberlerin, insanları imana davet etmek ve bir olan Allah’a inanmaları için gösterdikleri mucizeler de bu hikâyelerin konusu olabilmektedir. Gerek Musevilikte, gerek Hristiyanlıkta ve gerekse İslamiyet’te hem din büyükleri hem de peygamberler hakkında bu tür hikâyelere çokça rastlanmaktadır. İslam kültüründe bu tür hikâyeler iki kısma ayrılmaktadır. Bunlardan ilki mucize olup peygamberlerin başından geçen ve olağanüstü motifler içeren anlatılardır. Kuran’da da bazıları yer almakta olup bunlara da kıssa adı verilir. Diğeri ise keramet olup velilerin başından geçen ve olağanüstü motiflerle süslenmiş olan anlatılardır. Özellikle tasavvufi anlatılarda bu unsurlara çokça rastlamak mümkündür. Bu anlatılardan oluşan eserlere ise menkıbe adı verilmektedir. Gerek şiir şeklinde gerek düzyazı şeklinde pek çok menkıbe metni yazılmıştır. Bunlardan biri de Çemişgezekli Nasuh Efendi’nin Miftâh-ı Kenzü’l-Menâkıb Der-Na‘t-ı İbn-i ‘Abdü’l-muttalib adlı eseridir. Eserde Abdülmuttalib’in torunu olan Hz. Muhammed’in övgüsü, diğer peygamberlerin başından geçen mucizelerle anlatılmaktadır. Ayrıca eserde bazı sufilerin de kerametlerinden bahsedilmektedir.

Even though written in Persian, Mawlānā Jalāl al-Dīn Rūmī’s works have an undeniable effect in Turkish literature shaped in Anatolia. The migration journey of Bahā al-Dīn Walad and his followers, which started in Balkh in 1213, ends in Anatolia. The important scholars he met in cities on theAfghanistan migration route had a great impact on Mawlānā’s life. At the same time, Rūmī wrote all his works in the languages of these geographies, Persian. Mawlānā who compiled his works at the capital city of Anatolian Seljuk Empire, Konya, transcended ages and still has continued to effect. With in the reign of Sultan Murad II, among the cultural activities translation which are essential for the transfer of knowledge, gain momentum in line with the sultan’s order. Ahmad Aflākī’s Persian work Manākıb al-ārifīn, which contains extensive information about Mawlānā and the Mawlavi sect, was translated into Anatolian Turkish during this period. Translated into Turkish under the name Mahzan al-asrār was presented to Sultan Murad II. Mahzan al-asrār which is quiet important for having Old Anatolian Turkish features and vocabulary is also a primary source for Mawlavi sect. With that, the work also provides knowledge and sheds light on that period of Anatolia. Among many Persian beits there are also Persian words and sentences in the manuscript. The influence of Persian syntax on Turkish sentence structure can clearly been seen. In this presentation, we aim to make contrubution to literature by examining the context of Persian beits within text, the effect of Persian syntax on Turkish sentence structure and bilingualisim in Mahzan al-asrār.

Özet
XIII. asırda İslâmî irfanın bayraktarlığını yapmış olan gönül erlerinden birisi de Şeyh Tâceddîn İbrahim Zâhid-i Geylânî (1218-1301)’dir. Ataları Horasan’dan (bugünkü Türkmenistan’ın Merv bölgesinden) Azerbaycan’ın Lenkeran yöresine gelip yerleşmiş olan bu zat, erken gençlik döneminde Sühreverdiyye tarikatının Ebheriyye koluna intisap etmiş, 55-60 yaşlarında irşad faaliyetlerine başlamış, bu amaçla seyahatlere çıkmış, insanları Hakk yoluna seslemiş, binlerce mürid ve halife yetiştirmiş, gönüllerde taht kurmayı başarmıştır. Devrin sultanları, hususen de İlhanlı hükümdarı Gazan Han üzerinde büyük bir etki sahibi olan Geylânî, ona âdil yönetimle ilgili ögütler vermekten çekinmemiştir. Yaşadığı bölgenin içtimai hayatında mühim rol alan Şeyh Zâhid kendisinden sonra büyük bir manevî miras bırakıp gitmiştir. Türk-İslâm tarihinde büyük ehemmiyet taşıyan Safeviyye, Halvetiyye, Bayramiyye, Celvetiyye vs. tarikatların silsilesi bu mümtaz şahsiyete ulaşmaktadır. Türbesi günümüzde Lenkeran’ın Şıhakeran (Hilyekeran) köyünde bulunmakta ve halk tarafından ziyaret edilmektedir.
Araştırmalarımız sırasında Şeyh Zâhid’in şimdiyedek bilinmeyen menakıbına ulaşmış bulunuyoruz. Kastamonu Yazma Eserler Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) yer alan bu eser toplam 55 bölümden ibarettir. Şeyh Zâhid menakıbı, Mehmed b. Abdüllatif tarafından XV. yüzyılda kısmî olarak Farsçadan Türkçeye çevrilmiştir. Eserin Farsça orijinali günümüze ulaşmamıştır.
Abstract
One of the leaders of Islamic mysticism (sufism) in the 13th century was Sheikh Tajaddin Ibrahim Zahid-i Gilani (1218-1301). His ancestors migrated from Khorasan (from Merv area of modern Turkmenistan) to Lankaran district of Azerbaijan. This man was involved in the Abhariyya branch of the Suhravardiyya sect at the beginning of his youth and began propaganda activities as a religious leader aged 55-60 years. He traveled for this purpose, invited people to the path of truth, educated thousands of disciples and caliphs and managed to win the love of people. Gilani had a great influence on the sultans of that era, especially on the Ilkhanid ruler Gazan Khan and, gave him advice about fair government. Sheikh Zahid, who played an important role in the social life of the region in which he lived, left behind a large moral legacy. Such influential sects of the Turkic-Islamic world as Safaviyya, Khalvatiyya, Bayramiyya, Jalvatiyya, etc. come from this outstanding personality. His mausoleum is today in Shikhakaran (Hilyakaran) village of Lankaran district, and is visited by the people.
During our research, we achieved the unknown hagiography (Menâkıb) of Sheikh Zahid. This work, which is part of a manuscript book, is in the Kastamonu Manuscript Library (37 Hk 2694, vr. 97a-133a) and consists of 55 chapters. Hagiography of Sheikh Zahid was partially translated from Persian to Turkish by Mehmed b. Abdüllatif in the 15th century. The Persian original of the work has not survived to this day.

Her şey, tam belirlenmiş bir ölçüye göre yaratılmıştır ve belirlenmiş bir mizanın olması usûlün de önemli hâle gelmesine vesile olmaktadır. Diğer bir ifadeyle eğer ölçü var ise o zaman herhangi bir meselede uyulması gereken de bir usûl vardır. O hâlde insan, muhakkak surette hayatının her safhasında bir usûle bağlı kalmalı, tayin edilmiş ölçüden çıkmamak için usûl dairesinden çıkmamalı ve bu vesile ile istikamet üzere olmalıdır.
İslâm tarihinde uyulması gereken bu ölçü ve usûl üzere dinin inanç esasları, ibadetler, insanların arasındaki ilişkiler gibi önemli hususlar, dinin aslî ve fer‘î hükümlerinin dayandığı delilleri ortaya koyan ve bu hükümlerden hüküm çıkarıp yorumlamakta derinleşmiş olan âlimlerin görüşleri ile onların bu görüşlerini ihtiva eden eserleri üzerinden anlatılmıştır. Bu noktada bahsi geçen hususlar, kaynaklarda ilm-i fıkh olarak ifade edilen ve insanın riayet etmesi lazım gelen şer‘î ve adlî hükümleri içine alan ilmin konusu olmuştur. Bilindiği üzere Kur’ân-ı Kerîm, sünnet, icmâ ve kıyâs ise bu ilmin mesnedleridir.
Allah’ın ve peygamberinin koyduğu bu ölçü ve usûlün inananlar tarafından doğru surette anlaşılmasına vesile olan âlî kimselerden biri de İmam-ı Azam Ebû Hanîfe Numan b. Sabit’tir. İlm-i fıkıh içerisinde usûl ortaya koyan ve yetiştirdiği öğrencilerle de bu usûlün devam etmesine vesile olan âlimlerden -Hanefî mezhebinin kendisi ile teşekkül ettiği- İmam-ı Azam, fıkıh ilminin teşekkülünden bugüne kadarki süreçte çok önemli bir yerde bulunmaktadır. 18. asrın önemli müelliflerinden Müstakîmzâde Süleyman Sadeddin Efendi de telif etmiş olduğu çok sayıda eserden biri olarak İmâm-ı Azam’ın menâkıbnâme türünde hayatına dair bilgiler vermiştir. Bu türdeki eserlerin bir yönü de hakkında biyografik bilgi verilen kimse üzerine yapılan eleştirilere cevap vermesidir. Müstakîmzâde’nin Menâkıbnâme-yi İmâm-ı A‘zam adı verilebilecek eseri içerisinde de kimi bölümlerde bu hususa dikkat edilmiş ve İmam-ı Azam’a yapılan eleştirilere karşılık verilmiştir.
İçinde bulunduğumuz şu dönemde de geçmiş dönemin büyük âlimlerini ve onların görüşlerini önemsemeyen ve böylece kendi görüşlerini yansıtan kimseler zuhur etmiştir. Abdullah b. Amr b. el-Âs’tan -Allah ondan razı olsun- rivayet edilen bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber aleyhisselâm, “Allah, ilmi kullarından bir anda çekip çıkarmakla almaz. Âlimlerin ruhunu alarak alır, sonunda geriye bir tane bile âlim bırakmaz. Halk da birtakım cahilleri başkan edinir. Bunlara sorular sorulur, onlar da bilgisizce fetva verip hem kendileri saparlar hem de başkalarını saptırırlar.” diye buyurmuştur. Sahîh-i Buhârî’de yer alan bu hadise yakın anlamlar içeren başka hadisler de mevcuttur. Hadiste bahsi geçen ilim ise İslâmî ilimler olmalıdır. İlmi ile âmil olmayan âlimlerin zamanla ortaya çıkacağı ve insanların ehl-i sünnet âlimlerinin değil de onların sözlerine uyacakları ile ilgili de başka hadisler, sahih hadis kaynaklarında yer almaktadır.
Hadislerin söylenmiş olduğu veya fıkıh ilminin teşekkül ettiği dönemden bugüne kadar geçen asırlarca zaman, esasında bahsi geçen büyük âlimlerin kıymetini hiç azaltmamıştır. Diğer yandan elbette ehl-i sünnet âlimlerine ve eserlerine rağbet eden ve kendilerine teveccüh gösterilen de çok sayıda âlim vardır. Ancak onlara ve dinin temel kaynaklarına tâbi olan kimse sayısı maalesef azalmaktadır. İşte böyle bir neden de;
Ehl-i derd ol ehl-i derd ol ehl-i derd ol ehl-i derd
mısrası meramınca bu kitabın sebeb-i telifi oldu. Eser içerisinde yer alan “Müellifi olan Hazret-i İmâm Buhârî mücâbü’d-da‘ve olduğu müsellem ve kendi kitâbını kırâ’at edenlere dahi dua eylediği mazbûtdur.” sözü meselince de bahsi geçen kimselerin takibinin her daim insanın iki cihanına çok şey kazandıracağı malumdur.
Müstakîmzâde Süleyman Sadeddin Efendi’nin Menâkıbnâme-yi İmâm-ı A‘zam adlı eseri üzerine yapılmaya gayret edilen bu çalışmanın “Giriş” kısmında öncelikle biyografik eserlerin tasnifi ile, daha sonra ise kısaca menâkıbnâme türü ile ilgili bilgi verilerek tasnifte hangi başlık altında incelenmesi gerektiğine dair kısaca bilgi verilmiştir. Menâkıbnâmeler üzerine bilgi verilirken de bu türde olduğu bilinen eserler hakkında bilgi verilmemiş; sadece tasavvufî mahiyet taşımayan menâkıbnâmeler ile ilgili kısa bir bilgi verilmiş, bu iki türde telif edilmiş menâkıbnâmelerin konu ve usûl bakımından farklılık gösteren yönü belirtilmeye çalışılmıştır. Biyografik eser tasnifinde yer alan “din ve tasavvuf büyüklerinin gerçek ve efsaneleştirilmiş hayatlarını hikâye eden eserler” hakkında daha sonra ayrıntılı bir çalışma yapılması planlandığından menâkıbnâme türü ile ilgili de verilen bilgiler kısa tutulmuştur.
Çalışmanın birinci bölümü ise Müstakîmzâde Süleyman Sadeddin Efendi ile eserleri hakkındadır. Devhatü’l-meşayıh ve zeyilleri hakkında çalışılmış doktora tezinde müellifin hayatı ve edebî şahsiyeti hakkında bilgi verildiğinden tekrara düşmemek için bu kısımda ayrıca bu bahisler ile ilgili bilgi verilmemiş ve müellifin çok sayıda eseri üzerinde durulmuştur. Eserler ile ilgili kısaca bilgi verilerek her bir eserin tespit edilebilen nüshalarının da ortaya konmasına çalışılmıştır. Tüm bunlarla birlikte müellifin eserleri ile ilgili kaynaklarda bahsi geçen problemler sıralanmış ve eserlerin bir tasnifinin de yapılmasına gayret edilmiştir. Müstakîmzâde’nin çalışılmamış diğer eserlerinin de ortaya konması ile bundan sonraki süreçte onun hakkında yapılabilecek olan ve yapılması planlanan daha geniş bir çalışmada hayatı, edebî şahsiyeti ve eserleri ile ilgili daha net bilgiler sunulabilecektir. Diğer yandan yayımlanmış olan birincil kaynaklar ve birincil kaynaklardan elde edilmiş olan bilgilerle hazırlanmış olan diğer çalışmalar, ilgili literatürde yer aldığından Ebû Hanîfe hakkında verilecek olan bilgiler, bilgi tekrarı olacağından bu bölümde ayrıca bir başlık açılmamıştır.
İkinci bölümde ise çalışılma gayretinde olunan Müstakîmzâde’nin Menâkıb-ı İmâm-ı A‘zam adlı eserinin incelenmesine gayret edilmiştir. Bu kısımda eserin adı, sebeb-i telifi, telif tarihi, muhtevası, bölümleri, dil ve üslûp özellikleri ve kaynakları hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde ise öncelikle metnin nüshaları sıralanmış ardından metnin yazılı hâle getirilmesinde dikkat edilen hususlar belirtilmiştir.
Eser üzerine yapılmaya çabalanan bu çalışma, elbette yukarıda bahsi geçen kimi sorunlara ve diğerlerine cevap verme iddiasında değildir; fakat doğru bilginin yer aldığı bir kaynak ortaya koyma gayreti ile “Niyet hayr, akıbet hayr.” sözü kaidesince hayırla anılmaya ümitvâr olunmuştur.

Bu çalışmada, Manisa Yazma Eserler Kütüphanesi'nde 45 Hk 1229/2 numarada kayıtlı olan Menâkıb-ı Evliyâ ile Süleymaniye Kütüphanesi Esad Efendi 1372 numarada kayıtlı Tezkire-i Halvetiyye adlı nüshalar ele alınmıştır. Eser Halvetî tarikâtı içerisinde şeyh pozisyonuna yükselmiş olan Sünbül Sinan'a ait menkıbeleri içermektedir. Tarihî bir belge niteliği de olan bir eserden yola çıkarak toplumun değer yargıları, değişen ve değişmeyen yapıları, toplumun kültür hazinesi incelenmiştir. Çalışmada, eser içeriğine uygun olarak belirlenen değerler araştırmacılar tarafından yeniden sınıflandırılarak yorumlanmıştır. Değerler eğitimi açısından üç başlık altında sınıflama yapılmış, eser içeriğine uygun olarak belirlenen değerler, araştırmacılar tarafından yeniden yorumlanmıştır.

Zâhid bin Ârif tarafından H. 803/1401’de yazılmış bir Mevlevi menâkıbnâmesi. Ahmed Eflâki (ö. 761/1360)’nin meşhur eseri Menâkıbü’l Ârifîn’in ilk Türkçe tercümesidir. Eserin mütercimi hakkında kaynaklarda bugüne kadar bir bilgiye rastlanmamakla birlikte, eserinin sonunda verdiği bilgilerden Mevlânâ’nın soyundan geldiği ve bir Mevlevi dervişi olduğu anlaşılmaktadır.

Daha çok biyografi ve bibliyografya türünde kaleme aldığı eserleriyle bilinen bir Osmanlı aydını Bursalı Mehmed Tahir Bey’inaskerî okullarda verdiği tarih dersleri için hazırlamış olduğu notlardan oluşan risalesi Menâkıb‐ı Harb, daha Balkan Savaşı sırasında Sebîlü’r‐ Reşâd’da yayınlanmıştır. Menâkıb‐ı Harb adlı risale Osmanlı tarihinden bazı kahramanlık menkîbeleri, cihad ile ilgili tarihî şahsiyetlere aitbazı vecizeler, cihadın faziletine dair bir makale ve cihadın faziletine dair Osmanlı müellifleri tarafından yazılmış olan 38 adet eserin müellifleriyle birlikte zikredilmesinden oluşmaktadır. Bu çalışmada öncelikle tarihî kaynak olarak menâkıbnâmeler üzerinde durulmuştur. Bunu müteakip Menâkıb‐ı Harb adlı risalenin günümüz Türkçesine aktarılması ve değerlendirilmesi yapılmıştır